«جهت‌شدگی» در فارسی: مطالعۀ موردی «اندام واژه‌ها» بر اساس دستوری‌شدگی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان‌شناسی همگانی دانشگاه آزاداسلامی واحد شاهرود، ایران.

2 دانش‌آموختة دکتری زبان‌شناسی همگانی، مدرس دانشگاه علوم پزشکی تهران، ایران.

3 استادیار زبان‌شناسی همگانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود، ایران.

چکیده

براساس نظر هاینه گویشوران زبان با استفاده از منابع عینی مانند اندام‌واژه‌ها، طبیعت­واژه­ها و برخی افعال به رمزگذاری مفاهیم جهتی مانند بالا، پایین، جلو، عقب و ... می‌پردازند. در این پژوهش، فرایند تحول منابع واژگانی به واژگانی که به مفاهیم جهتی دلالت دارند، جهت­شدگی نامیده می­شود. پژوهش حاضر به چگونگی رمزگذاری جهت­های نسبی و استعاری با استفاده از منبع واژگانی اندام‌واژه­ها و براساس آرای هاینه پرداخته‌است. برای تعیین ابعاد جهت­شدگی، یا میزان تحولات معنایی، تصریفی- نحوی و آوایی منابع واژگانی به مقاصد جهتی، مطالعۀ حاضر از انگارۀ داوری و نغزگوی کهن بهره جسته­است. برای جمع آوری داده­ها نیز­ از کتب نظم و نثر، ضرب­المثل، رمان، فرهنگ­های واژگان، کتب فارسی ابتدایی و متوسطه، تارنماها و گفت­وگوهای تلویزیونی  و روزمره استفاده شده­است. بازۀ­ زمانی داده­ها شامل داده­های فارسی نو متقدم (قرن 4 تا 13هجری) و فارسی نو امروز (قرن 13 تا امروز) است. نتایج نشان می‌دهد زبان فارسی از اندام­واژه­های سر، پا، چشم، قلب و ... برای بیان جهت­های نسبی و استعاری استفاده نموده و در نهایت این منابع واژگانی متحمل درجۀ دوم جهت‌شدگی گردیده­اند

کلیدواژه‌ها

موضوعات


استاجی، ا. 1386. «پیدایش حروف اضافه از نام اندام­های بدن»، دستور، ویژه­نامه فرهنگستان، (3):40- 51.
اکبری، ف.، جبلی، پ.، قاسم­پور، ح. و نجاران، ف. 1398. فارسی پنجم. تهران: افست.
بیانی، ا. 1391. «بررسی طرحواره جهت­گیرانه و طرحواره­های تصویری در شعر شاملو». پژوهشنامۀ نقد ادبی، (1): 99 -126.
جعفری، ش. داوری، ش. و صدیق ضیابری، ر. 1399. جهت­شدگی در فارسی: «مطالعة موردی طبیعت­واژه­ها براساس دستوری­شدگی»، زبان­شناسی اجتماعی، (13): 65- 77.
خرمیان، ف. و گودرزی، ح. 1395. «استعاره شناختی و چگونگی نمود آن در قصیده علی بسیط الریح»، لسان مبین، دورة جدید، (25): 93- 115.
داوری، ش. و نغزگوی کهن، م. 1396. افعال معین در زبان فارسی: رویکرد دستوری­شدگی. تهران: نشر نویسۀ پارسی.
راسخ­مهند، م. 1393. درآمدی بر زبان­شناسی شناختی. تهران: سمت.
صائب، م. 1393. دیوان صائب تبریزی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
 عبدی، ا. و نغزگوی کهن، م. 1398. «مکان یابی در زبان فارسی»، علم زبان، (9): 119- 148.
غفار زادگان، د. 1390. فال خون. تهران: سورۀ مهر. 
قاسم­پور، ح. و دیگران. 1397. فارسی هشتم و نهم. تهران: شرکت چاپ و نشر کتب درسی.
گلفام، ا. و یوسفی­راد، ف. 1385. «بررسی حروف اضافه مکانی در چارچوب شناختی: مطالعه موردی حرف اضافه در/ توی»، زبان و زبان شناسی، (2): 33- 46.
معین، م. 1382. فرهنگ معین. تهران: راه رشد.
 موسوی، م. 1379. فرهنگ منظوم و منثور ضرب­المثل­های ایرانی و معادل انگلیسی آنها. تهران: نشر الکترونیکی جهان رایانه.
مولوی، ج. 1393. مثنوی معنوی. تهران: ثالث. 
نجفی، ا. 1378. فرهنگ فارسی عامیانه. تهران: نیلوفر.
نغزگوی­کهن، م. و راسخ­مهند، م. 1391. «دستوری­شدگی و بسط استعاری»، مجله پژوهش‌های زبانی، (3) : 117-134.
یوسفی­راد، ف. 1387. «بررسی زبان فارسی در چارچوب معناشناسی شناختی با نگاه ویژه به حروف اضافه مکانی». پایان­نامۀ دکتری، دانشگاه تربیت مدرس.
ولایتی، ع. 1389. خلوت مدیر، تهران: آستان قدس رضوی.
Brugman, C. 1983. The use of body-part terms as locatives in Chalcatongo Mixtec. Survey of Californian and Other Indian Languages.  4: 90-235.
Brugman, C., & M. Macaulay. 1986. Interacting semantic systems: Mixtec expressions of location. Berkeley Linguistics Society. 12: 27-315.
Davari, Sh. & M. Naghzguy-Kohan. 2017. The grammaticalization of progressive aspect in Persian. In: The Grammaticalization of Tense, Aspect, Modality and Evidentiality: A Functional Perspective, Hengeveld, Kees / Narrog, Heiko / Olbertz, Hella (Eds). Series: Trends in Linguistics. Studies and Monographs.
Heine, B. 1997. Cognitive Foundation of Grammar. Oxford University Press.
Heine, B., U. Claudi, and F. Hunnemeyer. 1991. Grammaticalization: A conceptual Framework. Chicago, University Press.
Hopper, P. & Traugott, E. 2003. Grammaticalization. Cambridge: Cambridge University Press.
Lakoff, G. & M. Johnson. 1980. Metaphore We Live By. Chicago: University of Chicago Press.
Svorou, S. 1994. Grammar of Space. (Typological studies in language, 25). Amesterdam: John Benjamins.