کاربردها، گونه‌ها و تحولات یک عامل ربط (هِن) در گویش قدیم شیرازی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.

چکیده

اشعار بازمانده از گویش قدیم شیراز یکی از ارزشمندترین مجموعه­‌های گویش­‌های کهن ایرانی است که هنوز ابهامات واژگانی، دستوری و معنایی فراوانی دارد. یکی از کلمات مبهم این گویش که با تفاوت­‌های بنیادین معنایی و کاربردی در گویش هروی کهن نیز به­‌کار رفته، فعل «هن» است. این کلمه در فر‌هنگ­های قدیم فارسی با قیدِ «در گویش قدیم شیراز» با معنی «است» مدخل شده‌است. در این مقاله با توجه به تفاوت­های اساسی این فعل در گویش شیرازی و هروی، تنها به کاربردهای این فعل در گویش شیرازی خواهیم پرداخت. براساس اشعار شاه‌داعی شیرازی و با اشاره به برخی از ابیات دیگر بازمانده از این گویش سعی خواهیم نمود انواع، تکواژگونه­‌ها، کاربردها، تحولات و درنهایت صورت اصلی آن را نشان دهیم. «هن» /h-en/ در گویش شیرازی کهن به سه صورت به‌کار می­رود: 1. با h- آغازین (کامل با n): (هِن) /hen?/؛ 2. با h- آغازی (ناقص بیn): (هِه) /he/ (به‌ندرت ـه /e/، مشابه فارسی گفتاری)؛ 3. بدون h- آغازین: (ِ ن) /-en?/ (به‌ندرت ن /n/). «هن» و «هه» در این گویش تنها به‌عنوان عامل (فعل) ربط به‌کار رفته­است؛ اما گونة بدون h آغازی این فعل در فرایند دستوری­شدگی تا مرحلۀ تهی­‌شدگی کامل نیز پیش رفته‌است. درنهایت با توجه به کاربردهای دستوری و معانی این واژه، به‌عنوان یک پیشنهاد ریشه­‌شناختی که باید دقیق­‌تر بررسی شود، شاید بتوان «هن» را محصول تحول صیغۀ سوم­ شخص قاعده­­‌مند فعل h- دانست: hēd/ hed > hen.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Uses, Types and Transformations of a Copula (hen) in the Old Dialect of Shirazi

نویسنده [English]

  • Hamed Noruzi
Associate Professor, in Persian language and literature, Department of Persian Language and Literature, University of Birjand, Birjand, Iran
چکیده [English]

The surviving poems from the old dialect of Shiraz are one of the most valuable surviving collections from the old Iranian dialects, which still contain many lexical, grammatical and semantic ambiguities. One of the ambiguous words of this dialect, which is also used in the old Hervi dialect with fundamental differences in meaning and application, is “هن” /hen/. This word has entered in old Persian dictionaries with the explanation “in the old dialect of Shiraz” with the meaning “ast”. In this article, considering the basic differences of this word in Shirazi and Heravi dialects, we will only discuss the use of this word in Shirazi dialect. Based on the poems of Shah Dai Shirazi (which is currently the most complete, available and published corpus in the old Shirazi dialect) and referring to some other surviving verses from this dialect, we will try to find out the types, morphemes, uses, and developments; and finally show its original version. “hen” /h-en/ is used in three forms in the old Shirazi dialect: 1. with initial h- (complete with n): (هن) /hen?/; 2. with initial h- (imperfect bin): (هه) /he/ (rarely /e/, similar to spoken Persian); 3. Without initial h-: (-en) /-en?/ (rarely /n/). “هن” and “هه” are only used as copula in this dialect; but the form without the initial h of this word has progressed to the stage of complete exhaustion. According to the author, “هن” in the old Shirazi dialect can be a product of the transformation of the third person regular form of the verb ah-: hēd/hed > hen. Therefore, the verb “هن” has changed from two aspects in comparison to the Middle Persian: 1. Sound; 2. Application.
 
Extended abstract
1.Introduction
In some ancient Persian dictionaries, there is an entry whose appearance is “هن” and the meaning “is” is mentioned for it (for example, cf. Sorouri, 1338, Vol. 3: 1536 and Khalaf Tabrizi, 1376, Volume 4: Under هن and Farouqi, 1386, Volume 1: 1088). This meaning and use is also proved by the old poems and phrases of the Shirazi dialect (for example, cf.: Da'i, verse 195 and Sadeghi, 2011: 21 and Mahmoud ibn-Othman, 2018: 278 and also cf.: Introduction: 60 and three). But in the old Shirazi texts, in addition to the form of “هن” in the meaning of “is”, other forms and uses can be mentioned for it, which have not been mentioned in any of the researches in this field. For example, in a verse by Shah Da'i (1353: 58) it is said: “Vâ ham-end o 'az ham-end-en dur” (meaning they are together and far from each other). In this paper, we have investigated the uses and roots of this word according to the surviving texts.
 
2.Theoretical framework
“Being and existing” in the present tense (participle) in the MP is expressed in two ways: 1/ with the present participle b(aw)- (< OP: bav-); 2/ With the present participle h- (< OP: ah-) and third person singular “ast” (< OP: asti) (cf.: Cheung, 2007: 152-153). The present participle ah- has been used in two ways in NP: 1/ with initial h-: h-ēm, h-ē, 'ast/hast, h-ēm, h-ēd, h-ēnd; 2/ Without initial h-: -am, -ī, -ast, -īm, -īd, -and. “hast” (< MP: hast [hozwaresh: AYT'] < OI: *has-ti) is formed with a non-derivative initial h-. In the NP, the simple form of “hast” was also made into the form of “hast-īd-an”. The verb h- and its various conjugations have various uses in the old dialect of Shiraz. These applications can be summarized as follows:
First person singular:
هِم      /h-em/  ,  آهِم        /â-hem/     ,       -ِم          / em/
 
First person plural:
هِیم        /h-em/
 
Second person singular:
هِه         /h-e/     ,           هِستِه      / hest-e/
 
Second person plural:
هیت       /h-et/
 
Third person singular:
هِست  /hest/     ,    آهِست    /â-hest/  ,  هِن   / hen/   and its varieties   هِه  /h-e/  ,  ـه   /e/  ,  ـِن   /en/
 
Third person plural:
هِند            /h-end/     ,      هستند    hest-end    ,    -ِند     /end/
 
3.Research Methodology
In this research, based on the largest corrected and published corpus of Shirazi's dialect, that is, the poems of Shah Dai, we will examine the uses and different types of the verb “هن”. For this purpose, first all examples of this verb and its variants will be extracted from the above text and then its meanings and uses will be analyzed with the help of analogy. In order to investigate the origin and use of this verb in the MP, examples of the third person singular form of the verb h- are extracted in MP texts and compared with the forms of this verb in the old Shirazi dialect.
 
4.Results & Discussion
The usages of the verb “هن” and its variants in the old Shirazi dialect:
In general, “هن” can be seen in three ways in the poems of Shah Da'ei and other works of the old Shirazi dialect: 1. with initial h- (complete with n): (hen) /hēn?/; 2. with initial h- (imperfect stem): (heh) /he/ (rarely /e/); 3. Without initial h-: /-ēn?/ (rarely /n/). “هن” is always used as a conjunction and means “is”. “هِه” also has no use except as a relative agent; But “ـِن” is much more diverse than its original form in terms of usage, meaning and grammatical role: 1. In the position of the connecting agent and equivalent to “is/is”; 2. Null morphology (connected to the verb); 3. Auxiliary verb in past (indefinite) construction.
hēd in third person singular participle:
“هست/ است” unlike other forms of the present participle verb is not made by joining the participle identifiers to the participle. Rather, without observing the rules of construction of the present participle verb, it is directly taken from the OP form of “asti”, and in the form of “ast/hast” it is used in MP and then “ast/hast” in NP (cf.: Cheung, 2007: 152-153). But in rare examples, the third person singular form of the verb h is regularly h-ēd (h: stem of the past tense, -ēd: third person singular present tense) in MP. The verb h-ēd is also used as a linking factor in NP with changes. While examining the verb “اید” and the suffix “-ید” in Tabaqat al-Sufiyah, he considers Pahlavi hēδ as the root of “اید/ -ید” (Ivanow, 1923: 349). Lazard also considers –ی/یذ/اید as a remnant of MP hē/heδ (Lazard, 1963: 34-327). It seems that "hēd" gradually evolved into “هن” /hēn?/hen?/. The transformation of d at the end of the word to n is observed in the second person plural identifier of spoken Persian in Tehran and many other parts of Iran: -ēd > -edd > -end > -en > -in (cf. Sadeghi, 2010: 61).
 
5conclusion
“هن” in the old Shirazi dialect is a product of the transformation of the regular third person conjugation of the verb ah-: hēd/hed > hen. Compared to the MP, this verb has changed from two perspectives: 1. phonetic; 2. Application. Phonetically, in the first stage, the final d of the identifier -ēd has changed to n. In the second stage, “هن” /h-en/ is used in the old Shirazi dialect with three phonetic transformations: 1. with initial h- (complete with n): (هن) /hēn?/; 2. with initial h- (imperfect stem): (heh) /he/ (rarely /e/); 3. Without initial h-: /-ēn?/ (rarely /n/). In terms of usage, “هن” and its morphemes have undergone changes compared to hēd/ast in the MP. What is interesting in this context is that with the disappearance of the initial h of this verb, on the one hand, its uses have changed, and on the other hand, it has progressed towards complete emptying, which is in complete agreement with the rules of grammaticalization.
 
Select Bibliography
Cheung, Johny. Etymological Dictionary of the Iranian Verb, Leiden, Boston. 2007.
Da'i Shirazi. Navid-i Didar (Kan-i Melahat and Masnavi Se Goftar). Shiraz: Shiraz Department of Culture and Art. 1973.
Farooqi, Ebrahim Qavam. Sharafnameh Manyari (Farhang-i Ebrahimi). 2 volumes. under the care of Hakime Dobiran. Tehran: Research Institute of Humanities and Cultural Studies. 2088.
Ivanow, W. “Tabaqat of Ansari in the Old Language of Heratˮ. Jornal of the Royal Asiatic Society, Part III-July. 1923: 337-382.
Lazard, G. La langue des plus anciens monuments de la prose persane, Paris, librairie c. klincksieck. 1963.
Khalaf Tabrizi, Mohammad Hossein. Borhan-i Qate'. by Mohammad Moeen. Tehran: Amirkabir Publications. 1998.
Mahmoud bin Othman. Ferdous al-Murshidiya fi Asrar al-Samdiyeh including its summary narrative called Anwar al-Murshidyeh fi Asrar al-Samdiyeh. by Iraj Afshar. Tehran: Publications of the Association of National Artifacts, No. 148 (offset second edition: 1333). 1980.
Sadeghi, Ali Ashraf. Historical Issues of the Persian Language. Tehran: Sokhn. 2002.
Sadeghi, Ali Ashraf. Shirazi Saadi's verses in Iranian trigonometry, languages and dialects (special letter of Farhangistan), Shahrivar, 2013; 1: pp. 5-38.
Sarouri, Mohammad Qasim bin Haji Mohammad Kashani. Majma al-Fors, three volumes, edited by Mohammad Debir Siyaghi, Tehran: Ali Akbar Elmi bookstore. 1960.

کلیدواژه‌ها [English]

  • old Shirazi dialect
  • (هن)hen
  • ast
  • third person singular conjugation
  • Copula
ابوالقاسمی محسن. ماده­های فعل­های فارسی دری. تهران: ققنوس. 1373.
ابوالقاسمی محسن. دستور تاریخی زبان فارسی. تهران: سمت. 1381.
ادیب طوسی محمدامین. لهجه کازرونی قدیم. زبان و ادب فارسی، 1334الف؛ (33): 26-40.
ادیب طوسی محمدامین. مثلثات شیخ سعدی. زبان و ادب فارسی، 1334ب؛ (34): 175-189.
ادیب طوسی محمدامین. سه گفتار به لهجة شیرازی قرن نهم. نشریة دانشکده ادبیات تبریز، 1344الف ؛ (74): 149-182.
ادیب طوسی محمدامین. کان ملاحت به لهجة شیرازی قرن نهم. زبان و ادب فارسی، 1344ب؛ (75): 353-376.
باقری مهری. واج­شناسی تاریخی زبان فارسی. تهران: قطره. 1380.
بخشی از تفسیری کهن. به­اهتمام سیدمرتضی آیت‌الله‌زاده ‌شیرازی، مقدمة علی رواقی. تهران و قم: میراث مکتوب و قبله. 1376.
برونر کریستوفر. نحو زبان­های ایرانی میانة غربی. ترجمه و پژوهش: سعید عریان. تهران: حوزة هنری. 1376.
جامی عبدالرحمن­‌بن ‌احمد. نفحات­الانس من حضرات­القدس. به­اهتمام محمود عابدی. تهران: اطلاعات. 1382.
حسن­دوست محمد. فرهنگ تطبیقی- موضوعی زبان­ها و گویش­های ایرانی نو. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. 1389.
حیدری­زاد رضا. شیراز (گویش شیرازی). دانشنامة جهان اسلام. تهران: بنیاد دایره­المعارف اسلامی. 1399.
خلف تبریزی محمدحسین. برهان قاطع. به­اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر. 1376.
خواجه عبدالله انصاری. طبقات­الصوفیه، به­کوشش محمدسرور مولایی، تهران: توس. 1360.
خواجه عبدالله انصاری هروی. طبقات­الصوفیه، تصحیح عبدالحی حبیبی قندهاری، به­اهتمام و کوشش حسین آهی، تهران: انتشارات فروغی. 1362.
داعی شیرازی. نوید دیدار (کتاب کان ملاحت و مثنوی سه گفتار). شیراز: اداره فرهنگ و هنر شیراز. 1353.
دهخدا علی­اکبر. لغت­نامه. باهمکاری محمد معین، سیدجعفر شهیدی، حسن احمدی‌گیوی. تهران: انتشارات دانشگاه. 1376.
سروری محمدقاسم­بن حاجی محمد کاشانی. مجمع­الفرس، به­کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتاب­فروشی علی­اکبر علمی. 1338.
سلامی عبدالنبی. گنجینة گویش شناسی فارس. دفتر اول تا چهارم. تهران: نشر آثار (فرهنگستان زبان و ادب فارسی)، 1383 تا 1386.
سلطانی عاطفه، پروان حمیده. کتاب­شناسی توصیفی آثار پژوهشی لهجة شیرازی. ادبیات و زبان­های محلی ایران زمین، 1394؛ (2): 65-104.
صادقی علی­اشرف. نگاهی به گویش­نامه­های ایرانی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. 1379.
صادقی علی­اشرف. مسائل تاریخی زبان فارسی. تهران: سخن. 1380.
صادقی علی­اشرف. ابیات شیرازی سعدی در مثلثات، زبان­ها و گویش­های ایرانی (ویژه­نامه نامة فرهنگستان)، 1391؛ (1): 5-38.
طاهری اسفندیار. فعل در گویش بختیاری. گویش­شناسی، 1385؛ (5): 86-108.
عمادی نظام. گویش کُروش، شیراز: آوند اندیشه. 1384.
عمادی نظام. گویش مرو دشت، شیراز: ایلاف. 1385.
عمرانی غلامرضا. «̓است̔ از کجا آمده‌است». رشد آموزش زبان و ادبیات فارسی، 1377؛ (47): 47-55.
فاروقی ابراهیم قوام. شرفنامة منیری (فرهنگ ابراهیمی). به­اهتمام حکیمه دبیران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 1386.
فاموری مهدی. چند نکته در گویش شیرازی امروز. ادبیات و زبان­های محلی ایران­زمین، 1392؛ 3(1): 89-112.
فکرت محمدآصف. فارسی هروی: زبان گفتاری هرات، مشهد: دانشگاه فردوسی. 1376.
فیروزبخش پژمان. دو غزل از شمس پُس­ناصر به گویش قدیم شیراز. ایران­شناسی (با یاد ایرج افشار)، 1390؛ 23(2): 348-362.
کلباسی ایران. فرهنگ توصیفی گونه­های زبانی ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 1388.
ماهیار نوابی یحیی. تز اول آن روی نهکو بوادی. چیستا، 1365؛ (28): 598-593.
ماهیار نوابی یحیی. چند غزل از شمس پس ناصر، نامة فرهنگستان، 1374؛ (4): 27-38.
متن­های پهلوی. گردآوری جاماسپ جی دستور، منوچهر جی جاماسپ آسانا، پژوهش سعید عریان، تهران: انتشارات علمی. 1391.
محمودبن عثمان. فردوس­المرشدیه فی اسرارالصمدیه به­انضمام روایت ملخص آن موسوم به انوارالمرشدیه فی اسرارالصمدیه، به­کوشش ایرج افشار. تهران: انجمن آثار ملی، شماره 148 (افست چاپ دوم: 1333). 1358.
مکنزی دیوید نیل. فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمة مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 1388.
منصوری یدالله. فرهنگ ریشه­شناختی افعال زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. 1384.
منصوری یدالله، فرهنگ ریشه­شناختی افعال فارسی میانه، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. 1387.
مولایی چنگیز. راهنمای فارسی باستان، تهران: مهرنامگ. 1387.
میبدی ابوالفضل رشید‌الدین. کشف­الاسرار و عده­الابرار، به­اهتمام علی­اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر. 1331.
نوروزی حامد. تحول ساخت کنایی در فارسی نو. ویژه­نامة نامة فرهنگستان (دستور)، 1391؛ (8): 10-61.
هجویری ابوالحسن علی­بن عثمان. کشف­المحجوب، تصحیح محمود عابدی. سروش. تهران. 1384.
همایون همادخت. گویش کلیمیان شهر یزد، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 1383.
Browne, E. G. Some Notes on the Poetry of the Persian Dialects. Journal of Royal Asiatic Society, Cambridge University Press. 1895; 773-825.
Cheung, J. Etymological Dictionary of the Iranian Verb. Leiden, Boston. 2007.
Gindin, T.E. The Early Judaeo-Persian Tafsirs of Ezekiel: Text, Translation, Commentary. Vol. III: Grammar, (Veroffentlichungen zur Iranistik). Austrian Academy of Sciences. 2014.
Ivanow, W. Tabaqat of Ansari in the Old Language of Herat. Jornal of the Royal Asiatic Society, Part III-July. 1923; 337-382.
Josephson, J. Nominal Sentences and Copula in Middle and Early New Persian. in Ludwig Paul (ed.). Persian Origins – Early Judaeo-Persian and the Emergence of New Persian. Collected Papers of the Symposium, Göttingen 1999, Wiesbaden. 2003; 79-94.
Lazard, G. La langue des plus anciens monuments de la prose persane. Paris: librairie c. klincksieck. 1963.
MacKenzie, D.N. A Concise Pahlavi Dictionary, London. 1969.
Paul, Ludwig. A Grammar of Early Judaeo-Persian, Wiesbaden, Reichert verlag. 2013.
Rieu, CharlesCatalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, volume 2, printed by order of the trustees. 1881.
Shaked, Shaul. 2009. Classification of Linguistic Features in Early Judeo-Persian Texts. In Exegisti Monumenta: Festschrift in Honour of Nicholas Sims-Williams, Werner Sundermann, Almut Hintze and François de Blois (eds.). Harrassowitz. 2009; 449–461.
Shaked, Shaul; Emetan, Aturpat-I. The Wisdom of the Sasanian Sages (Denkard VI), Translated by Shaul Shaked, Jerusalem: westview press. 1979.