ردیابی 35 رباعی منسوب به مولانا در نسخ خطّی و چاپی دیوان سنایی و متون کهن‎تر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی- ادبیات عرفانی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز. ایران.

2 استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران

3 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران

چکیده

از شاعرانی که می‌توان رباعیاتش را به اشکال مختلف در میان رباعیات دیوان کبیر مولانا ردیابی کرد سنایی است.بعد از بررسی «نزهه‌المجالس» و چندین نسخة خطّی معتبر از دیوان سنایی، تعداد رباعیات مشترک و مشابه دیوان چاپی سنایی به تصحیح مدرس رضوی و دیوان کبیر مولانا به تصحیح فروزانفر از 26 به 35 رباعی افزایش یافت. برای تحلیل انتساب دقیق رباعیات مشترک و مشابه این دو شاعر، علاوه‌بر منابع مذکور، آثار نظم و نثر دیگر شعرا و نویسندگان پیش از مولانا نیز بررسی شد. از مجموع 35 رباعی مشترک و مشابه، براساس تحلیل داده‎ها، 24 رباعی از دیوان کبیر قطعا متعلق به سنایی است یا از رباعیات او تضمین و اقتباس شده‌است. 8 رباعی نیز به احتمال زیاد از سنایی است و 3 رباعی دیگر، علاوه‌بر سنایی به شاعران دیگری نیز منسوب شده‌است. از رباعیات سنایی، فقط 4 رباعی به شکلی کامل و بدون تغییر در دیوان کبیر آمده، در سایر موارد رباعیات با تغییراتی در چند واژه تا سه مصرع همراه است.  

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Tracing of 35 Quatrains Attributed to Rumi in the Manuscripts and the Printed Versions of the Sanai's Divan and Older Texts

نویسندگان [English]

  • Mahnaz Nezami anbaran 1
  • Rahman Moshtaqhmehr 2
  • Yadollah Nasrollahy 3
1 Phd in Persian laanguage and literature - mystical literature, Azarbaijan Shahid Madni University, Tabriz, Iran
2 Professor of Persian language and literature, Azarbaijan Shahid Madni University, Tabriz, Iran.
3 Associate Professor of Persian language and literature, Azarbaijan Shahid Madni University, Tabriz, Iran
چکیده [English]

One of the poets whose quatrains can be traced in various forms among the quatrains of Rumi's Divan-e Kabir is Sana'i. After reviewing "Nozha Al-Majalis" and several valid manuscripts from Sanai's Divan, the number of common and similar quatrains to Sanai's Divan corrected by Modarres Razavi and Rumi's Divan-e Kabir corrected by Forouzanfar increased from 26 quatrains to 35 quatrains. In order to perform an accurate attribution analysis in the field of common and similar quatrains of these two poets, the works of poetry and prose of other poets and writers before Rumi, in addition to the mentioned sources, were also investigated. Out of a total of 35 common and similar quatrains, 24 quatrains from the Divan-e Kabir definitely belong to Sanai, or are guaranteed and adapted from his quatrains. 8 quatrains are most  likely from Sanai, and the other 3 quatrains have been attributed to other poets in addition to Sanai. Of the Sana'i quatrains, only four quatrains are mentioned in complete and unchanged form in the Divan-e Kabir. In other cases, the quatrains are accompanied by changes that vary from a change in a few words to a change in three lines.
 
 
1. Introduction
One of the Rumi's most important works in Persian literature is his quatrains. In Badi-ol-Zaman Forouzanfar's edition of Rumi's Divan, 1983 quatrains are attributed to him. In this work, traces of several quatrains can be found that belong to Sufi and non-Sufi poets before Rumi.One of the poets whose quatrains can be traced in various forms among the quatrains of Rumi's Divan-e Kabiris Sana'i. Rumi's poetic thought and style of expression, in his quatrains, like his other poems, has been influenced by Sanai's poetic thought and style of expression. The important point about the common quatrains of the Sanai's Divan and Rumi's Divan-e Kabir  is that Rumi is not only the narrator of the Sanai's quatrains, in the form of direct and unchangeable quotations, but in most cases these quatrains in the Divan-e Kabirare accompanied by changes.
 
2. Theoretical framework
Several researchers such as Franklin D. Lewis, Badi-ol-Zaman Forouzanfar, Mohammad Amin Riahi, and also the prominent researcher of Persian quatrains, Sayyid Ali Mirafzali, have mentioned the existence of quatrains from other earlier poets among the quatrains of the Rumi's Divan-e Kabir. However, the only research that has been written in this field is an article entitled "Recognition of the source of 38 quatrains attributed to Rumi in literary and historical texts." In this research, in most cases, the quatrains have been investigated which are mentioned in earlier prose texts from previous poets. However, studying the common quatrains of Rumi's Divan-e Kabir   cannot be performed in such a generalized study. Conducting more specialized research, the subject can be studied better and more accurately so that more new results can be achieved. In this study, by examining the Sanai's quatrains and comparing it with Rumi's quatrains, in addition to examining other earlier works, it has been tried to investigate the traces of the Sanai's quatrains in the Divan-e Kabir   more carefully.
 
3. Methodology
The most famous correction of the Sanai's Divan is the correction of the Modarres Razavi, however, none of the editions of the Sanai's Divan incompass all his quatrains. Therefore, in this article, we have also referred to the authentic manuscripts of Sanai's Divan. We argue that through finding all the common and similar quatrains of Sanai and Rumi, an accurate analysis in attributing the common quatrains according to the date of writing of this manuscripts can be achieved. Of course, in order to search for Sanai's quatrains among Rumi's quatrains, we did not just suffice to the Sanai's printed divan and the manuscripts of his divan, Because many wandering quatrains have been repeated many times in the Divans of early Poets that, in most cases, the poet of these quatrains cannot be determined with certainty, so in addition to examining the printed Divan and the most important manuscripts of the Sanai's Divan, other works of earlier poets and writers, Rumi was also examined in order to obtain more accurate results.
 
4. Results & Discussion
The study of the common quatrains of Divan-e Kabirand the Sanai's quatrains shows that Rumi, with his own style, often uttered the Sanai's quatrains with changes, so that 35 common and similar quatrains of these two poets can be divided into five following categories:
1. Four quatrains of the Divan-e Kabir   in all four lines are completely similar to the Sanai's quatrains.
2. Sixteen quatrains from the Divan-e Kabir, while being similar to the Sanai's quatrains in all four lines, show some differences.
3. Four quatrains of the common quatrains of the Divan-e Kabir and Sanai's quatrains are similar in three lines.
4. Seven quatrains of the Divan-e Kabir are similar to the quatrains of the Sanai's Divan in only two lines.
5. Four quatrains of the Divan-e Kabir are similar to the quatrains of the Sanai's Divan in only one line.
 
5. Conclusions and Suggetions
After examining the quatrains of the "Nozhat Al-Majalis" collection and four manuscripts of Sanai's Divan, another 9 quatrains were added to the common and similar quatrains of Rumi's Divan-e  Kabir and Sanai's printed Divan, and based on this, the number of common and similar quatrains of the two poets reached 35 quatrains. According to the present study, 24 quatrains from the Divan-e Kabir, based on two ancient manuscripts from the Sanai's Divan, as well as the collection of quatrains, "Nozhat Al-Majalis" and certain earlier prose texts, are definitely from Sanai, or have been guaranteed and adapted from his quatrains. The 8 common quatrains are most likely to belong to Sanai, based on the recent manuscripts of the Sanai's Divan and some stylistic features. The other three common quatrains are probably by Sanai, or another poet. In other words, these quatrains, in addition to Sanai, are also attributed to one or more other early poets.
 
Select Bibliography
Louis, F. 2004.  Rumi: Yesterday and Today, East and West, translated by F. Farahmandfar, Tehran: Nashre Sales Publications. [In Persian]
Mir Afzali, S. 2015.  Jong Robaeiyyat: Recovery and Correcting Ancient Persian Quatrains, Tehran: Sokhan Publications. [In Persian]
Mir Afzali, S.1997. "Morvarid-e Kermani and Wandering Quatrains", Maaref Journal, (14). 24-36. [In Persian]
Moradi, A., Vafaei, M. 2016. Safineye Kohan Robaeiyyat (The ancient book of quatrains), Tehran: Sokhan Publications. [In Persian]
Mushtaq Mehr, R. 2017. "References of Persian poems of Rumi's writings and its completion", Kohannameye Adab Parsi,(Classical Persian Literature), (8). 77-106. [In Persian]
Rumi, J. 1984. Kolliyat Shams or Divan-e Kabir, vol. 8, with corrections and margins B. Forouzanfar, Tehran:University of Tehran Publications. [In Persian]
Sanai Ghaznavi, M. 2009. Divan, With introduction, margins and list by M. Modarres Razavi, Tehran: Sanai Publications.[In Persian]
Seifi Neyshabouri, A. 2020. Resa'il al-oshaq and Wasa'il al-Mushtaq, by the effort of J. Bashari, Tehran: Collection of historical and literary publications of Dr. Mahmoud Afshar. [In Persian]
Shafi'i Kadkani, M. 2008. Ghazaliyat-e Shams Tabriz, Tehran: Sokhan Publications. [In Persian]
Shervani, J. 1996. Nozhat Al-Majalis, corrected and researched by Dr. M. Riahi, Tehran: Elmi Publications. [In Persian]
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sanai's Divan
  • Divan-e Kabir
  • Common Quatrains
  • Manuscripts
  • Older texts
اخسیکتی، ا.  1337 . دیوان اشعار، به تصحیح ر. فرخ، تهران: کتابفروشی رودکی.
تبریزی، ش. 1385. مقالات شمس، تصحیح م. موحد، تهران: خوارزمی.
حسینی اشکوری، س. 1385. سفینة صائب. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
الخزائلی النیشابوری، ح.  1378 . روض‎الجنان و روح‎الجنان فی تفسیر القرآن، ج4، به­کوشش م. یاحقی و م. ناصح، مشهد: پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
خویی، ح. 1379 . مجموعة آثار حسام‎الدین خویی، به­کوشش ص. عباس‌زاده، تهران: میراث مکتوب.
رازی، ن. 1389. مرصادالعباد، به­اهتمام م. ریاحی، تهران: علمی فرهنگی.
رحیمی زنگنه، ا. یاری گلدره، س. رحمتیان، ل. 1396. «بازشناسی  منبع 38 رباعی منسوب به مولانا در متون ادبی و تاریخی». تاریخ ادبیات، (81): 36ـ 48.
ریاحی، م. 1375.  نزهة المجالس (مقدمه و تعلیقات)، ج. شروانی، تهران: علمی.
سعد سلمان، م. 1339. دیوان اشعار، به­تصحیح ر. یاسمی، تهران: پیروز.
سمعانی، ش. 1384. روح‎الارواح، به­کوشش ن. مایل هروی، تهران: علمی و فرهنگی.
سنایی غزنوی، ا. 1388. دیوان، به­اهتمام م. مدرس رضوی، تهران: سنایی.
سیفی نیشابوری، ع. 1399. رسائلالعشاق و وسائل‎المشتاق، به­کوشش ج. بشری، تهران: مجموعة انتشارات تاریخی و ادبی دکتر محمود افشار.
شروانی، ج. 1375.  نزهة المجالس، به­تصحیح و تحقیق م. ریاحی، تهران: علمی.
شعبانی، م. 1389. «مولوی صوفیی ترانه­گو (بررسی رباعیات مولوی و جایگاه آن در شعر فارسی)»، کتاب ماه ادبیات، (42): 22ـ41.
شفیعی کدکنی، م. 1387.  غزلیات شمس تبریز، تهران: سخن.
شمیسا، س. 1374. سیر رباعی در شعر فارسی، تهران: فردوس.
الظهیری الکاتب السمرقندی. 1349.  اغراض السیاسة فی اعراض الریاسة، به­کوشش ج. شعار، تهران: دانشگاه تهران.
عوفی، م. 1353. جوامع الحکایات و لوامع الروایات، تصحیح ا. مصفا و م. مصفا، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عوفی، م. 1355. جوامع‌الحکایات و لوامع‌الروایات. (باب دوم و سوم از قسم اول)، تصحیح م. معین، تهران: دانشگاه تهران.
غزنوی، س. 1384. مقامات ژنده­پیل، تصحیح ح. موید، تهران: علمی فرهنگی.
کاشانی، ا. 1311.  رباعیات باباافضل، به­اهتمام س. نفیسی، تهران: کتابخانة دانشکده.
کرمانی، ا . 1366. دیوان رباعیات، به­اهتمام ا. ابومحبوب و مقدمة م. باستانی پاریزی، تهران: سروش.
گنجوی، م. 1391. دیوان مهستی، به­اهتمام ج. پور، ا. نیازی و هـ.. اسعدی، تبریز: شایسته.
لمعه‌السراج للحضره‌‌التاج. 1348. منسوب به شمس‌الدین محمد دقایقی مروزی و تاج‌الدین محمود بن محمد بن عبدلکریم، به­کوشش م. روشن، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
لوئیس، ف. 1383. مولوی: دیروز و امروز، شرق و غرب، ترجمة ف. فرهمندفر، تهران: نشر ثالث.
مرادی، ا. وفایی، ا. 1395. سفینة کهن رباعیات، تهران: سخن.
مشتاق‎مهر، ر. 1396. «مآخذ استشهادات شعری فارسی مکتوبات مولانا و تکملة آن»، کهن‎نامة ادب پارسی، (8): 77ـ106.
منشی، ن. 1391. کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح م. مینوی، تهران: دانشگاه تهران.
منور، م. 1381.  اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، تصحیح م. شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
مولوی، ج. 1363. کلیات شمس یا دیوان کبیر ، ج8، تصحیح و حواشی ب. فروزانفر، تهران: دانشگاه تهران.
مولوی، ج. 1371.  مکتوبات، به­کوشش ت. سبحانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
میبدی، ا. 1363. کشف‌الاسرار و عدةالابرار، ج2، به­کوشش ع. حکمت، تهران: امیرکبیر.
میرافضلی، س. 1376. «مروارید کرمانی و رباعیات سرگردان»، معارف، (14): 24ـ36.
میرافضلی، س.1394. جنگ رباعی: بازیابی و تصحیح رباعیات کهن پارسی، تهران: سخن.
همدانی، ع. 1377. نامه‌های عین‌القضات همدانی، به­کوشش ع. منزوی و ع. عسیران، تهران: اساطیر.
 
نسخ خطی
نسخة مجموعة سفینة تبریز، ابوالمجد تبریزی، (721ق)، شمارة 14590، مجلس شورای اسلامی.
نسخة مجموعة دوازده شاعر، شمارة 170، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
نسخة مکاتبات عین‌القضات، بخش دوم، شمارة 166 ف، (668ق)، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
نسخة دیوان انوری، 51ف، (708ق)، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
نسخة دیوان سنایی، موزة کابل، کتابت در نیمة دوم قرن ششم هجری قمری.
نسخة دیوان سنایی، کتابخانة بایزید ولی‌الدین ترکیه، به شمارة 134 (684ق) کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
نسخة دیوان سنایی، به شمارة 13471 (837ق، کتابخانة مجلس شورای اسلامی.
نسخة دیوان سنایی، دست‌نویس شمارة 232 (1003ق)، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
نسخة دیوان سنایی، دست‌نویس شمارة 5241 (فرن11)، کتابخانة ملک.
نسخة دیوان سنایی، به شمارة 996 (قرن11)،  کتابخانة مجلس شورای اسلامی.
نسخة دیوان سنایی، به شمارة 997 (1274ق)، کتابخانة مجلس شورای اسلامی.