ریشه‌شناسی چند واژۀ کهن از گویش‌های ایرانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه اصفهان

چکیده

ریشه­شناسی واژگان گویش‌های مختلف ایرانی هم به شناخت بیشتر ویژگی‌های آوایی این گویش‌ها کمک می­کند، هم به ریشه­شناسی واژه­های فارسی و دیگر زبان‌ها و گویش‌های ایرانی. گویش‌های ایرانی گنجینۀ عظیمی از داده­های زبانی هستند که می­تواند در زبان‌شناسی زبان‌های ایرانی استفاده شود. این مقاله به ریشه­شناسی 12 واژه از گویش‌های مختلف ایرانی می­پردازد. درمورد هر واژه پس از بررسی برابر یا همریشۀ واژه در دیگر گویش‌ها و زبان‌های ایرانی، صورت ایرانی باستان واژه بازسازی، و روند دگرگونی آوایی واژه از ایرانی باستان به گویش‌های ایرانی بررسی شده‌است. در ریشه­شناسی واژه‌ها به‌ویژه بر تمایز بین صورت واژه در گویش‌های شمال­غربی و جنوب­غربی تأکید شده. واژه­هایی که در این مقاله از گویش‌های مختلف ایرانی ریشه­شناسی شده­اند، شامل این واژه­ها هستند:
 arde/âla «کنار، پهلو، نیمه»؛ast/hast  «خانه، حیاط»؛ daha «داسه»؛ gwask/bīg «بزغاله، گوساله»؛ gūn «پستان دام»؛ jeven «هاون غلات»؛ jəxūn «خرمن»؛ kahra «بزغاله»؛ kətū «سگ»؛ mâl «دام، چهارپا»؛ tâta «عمو»؛ xal «کج، خمیده».

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Etymology of some archaic words in Iranian dialects

نویسنده [English]

  • Esfandyār Tāheri
چکیده [English]

Etymology of the words in different Iranian dialects helps not only to better understand their phonology, but also it helps to the etymology of Persian and other Iranian languages and dialects. Iranian dialects are a rich source of linguistic data which could be used in the linguistics of Iranian languages. This paper deals with etymology of 12 archaic words from diverse Iranian dialects. For each word, after investigating the same word or its cognates in the other Iranian dialects and languages, its Old Iranian form has been reconstructed and its sound changes from Old Iranian up to Iranian dialects have been examined. The list of words examined in this paper are as follows: arde / âla»side, half«, hast / ast»house, yard«, daha»awn«, bīg / gwask»goat, calf«, gūn»udder«, jeven»grain mortar«, jəxūn»threshing-floor«, kahra»goat, kid«, kətū»dog«, mâl»cattle, quadrupeds«, tâta»uncle«, xal»bent, crooked«.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Etymology
  • Iranian Dialects
  • Northwestern Dialects
  • Southwestern Dialects
  • Archaic Words

مراجع

آل‌احمد، ج. 1370. تات‌نشین‌های بلوک زهرا، تهران: امیرکبیر.
ابراهیمی، ق. و ع. عظیم­پور اردستانی. 1390. واژه­نامة گویش اردستان، اصفهان: نشر فردا.
اقتداری، ا. 1334. فرهنگ لارستانی، تهران: فرهنگ ایران زمین.
ایزدپناه، ح. 1381. فرهنگ لری، تهران: اساطیر
اشرفی خوانساری، م. 1383. گویش خوانساری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
پرهیزکاری، ا. 1389. بررسی گویش مراغی، تهران: ترفند.
حاجت‌پور، ح. 1383. زبان تالشی، گویش خوشابر، رشت: گیلکان
حسام­پور، س. و ع. جباره .1390. دستور زبان و فرهنگ واژه­های کوهمره سرخی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.
حسن‌دوست، م. 1392. «خوهل و لغات مربوط به آن در زبان فارسی». مجله پژوهش­های زبان­شناسی تطبیقی، 3(6): 1-6.
رزاقی، س. ط. 1393. فرهنگ امثال، کنایات و اصطلاحات در گویش ابوزیدآبادی، تهران: منشور سمیر.
رواقی، ع. 1381. ذیل فرهنگ­های فارسی، تهران: هرمس.
زرگری، ر. 1391. تاریخ، فرهنگ و هنر جوشقان قالی، اصفهان: پرسش.
سبزعلیپور، ج. 1389. زبان تاتی، توصیف گویش تاتی رودبار، رشت: فرهنگ ایلیا.
ستوده، م. 1365. فرهنگ نایینی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شایگان، م. 1385. واژه­نامۀ گویش خوری، تهران: یوشیج.
صدری، ج. 1386. گویش مشکنان، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
طاهری، ا. 1389. گویش بختیاری کوهرنگ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ــــــــــــــــــ. 1391. «ریشه­شناسی واژه­هایی از گویش بختیاری». زبان­ها و گویش­های ایرانی، دورۀ جدید، (1): 111-137.
ــــــــــــــــــ. 1395. گویش لری بویراحمدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
فتحی بروجنی، ش. 1392. گویش میمه‌ای، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کارنگ، ع. 1333. تاتی و هرزنی، تهران: چاپخانۀ شفق.
ماسالی، ع. 1385. زبان تالشی زبان باستانی ایران، رشت: فرهنگ ایلیا.
معماری، م. 1389. بررسی و توصیف زبانشناختی گویش بهبهانی، اهواز: کردگار.
موسوی، ح. 1372. واژه‌نامه و گویش گاوکشک، شیراز: نوید.
نجیبی فینی، ب. 1381. بررسی گویش فینی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی
همایون، ه.1371. گویش افتری، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
یزدانی، م. ع. 1391. ساختار دستوری و واژه­نامۀ زبان گزی، اصفهان: هشت‌بهشت.
Abaev, V. I. 1979. Skifo-Sarmatskie Narecija. Osnovy Iranskogo Jazykoznanija, Moskva. 276-311.
Asatrian, G. 2009. Iranian notes. Iran and the Caucasus, (13): 319-330.
Bailey, H. W. 1979. Dictionary of Khotan Saka. Cambridge: Cambridge University.
Bartholomae, C. 1904. Altiranisches Wörterbuch. Strassburg: Verlag von Karl Debrüner.
Beeks, R.S.P. 2010. Etymological dictionary of Greek. Leiden: Brill.
Benzing, J. 1983. Chwaresmischer Wortindex. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Cheung, J. 2007. Etymological dictionary of Iranian verb. Leiden: Brill.
Chyet, M. L. 2003. Kurdish-English Dictionary. Ferhenga Kurmancî-Inglîzî, New Haven: Yale University.
de Vaan, M. 2008. Etymological Dictionary of Latin and Other Italic Languages. Leiden: Brill.
Durkin-Meisterernst, D. 2004. Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian. Turnhout: Brepols.
Edelman, D. I. 2011. Etimilogiceskiy Slovar Iranskix yazikov. [فرهنگ ریشه­شناختی زبان‌های ایرانی]. Tom 4, Moskva: Vostochnaya Literatura.
Hinz, W. 1973. Neue Wege im Altpersischen. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Hinz, W. 1975. Altiranisches Sprachgut den Nebenüberlieferungen. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Ivanow, W. 1939. The Gabri dialect. RSO. 16, 1-58.
Kordoev, K. K. 1960. Kurdsko-Russkiy Slovar. [فرهنگ کردی-روسی]. Moskva: Akademia Naik CCCR.
Korn, A. 2003. Balochi and the Concept of North-Western Iranian. C. Jahani, A. Korn (eds.), The Baloch and Their Neighbours. Ethnic and Linguistic Contact in Balochistan in Historical and Modern Times. Wiesbaden: Ludwig Reichert Verlag. 49-60
ــــــــــــــــــ. 2005. Toward a Historical Grammar of Balochi, Wiesbaden: Ludwig Reichert Verlag.
Lecoq, P. 1979. Le Dialecte de Sivand, Wiesbaden: Ludwig Reichert Verlag
MacKenzie, D. N. 1966. The Dialect of Awroman. København: Ejnar Munksgaard.
ــــــــــــــــــ. 1971. A Concise Pahlavi Dictionary, London: Oxford University.
Martirosyan, H. 2009. Etymological Dictionary of the Armenian Inherited Lexicon. Leiden: Brill.
Matasovic, R. 2009. Etymological Dictionary of Proto-Celtic. Leiden: Brill.
Mayrhofer, M 1973. Onomastica Persepolitana Wien: Verlag der Österrichischen Akademie der Wissenschaften.
ــــــــــــــــــ. 1992, 1996, 2002. Etymologisches Wörterbuch des Altindischen. I-III, Heidelberg.
Morgenstierne, G. 1974. Etymological dictionary of Shughni group. Wiesbaden: Ludwig Reichert Verlag.
Pireyko, L. A. 1976. Talyšsko-Russkij slovar (فرهنگ تالشی- روسی). Moskva: Izdatelstvo Russkiy yazik.
Rastorgueva. V. S. & D. I. Edelman. 2000, 2003, 2007. Etimologiceskiy Slovar Iranskix yazikov. [فرهنگ ریشه­شناختی زبان‌های ایرانی]. Tom I-III, Moskva: Vostochnaya Literatura.
Rix, H. 2001. Lexicon der Indogermanisdhen Verben, Wiesbaden: Ludwig Reichert Verlag.
Skjærvø, P. O. 1988. Baškardi, Encyclopedia Iranica, Vol. III, Fasc. 8: 846-850.
Stebline-Kamenskiy, I. M. 1999. Etimologicheskiy Slovar Wakhanskogo yazika. [فرهنگ ریشه­شناختی زبان وخی]. Sankt-Peterburg: Sankt-Peterburgskiy Gosudarstvenniy Universitet.
Thackston, W. M. 2009. Kurmanji Kurdish, a Reference Grammar. Harvard: Harvard University.
Todd, T. L. 1985. A Grammar of Dimili also known as Zaza. Ann Arbor: Mishigan state University. rep. Electronic Publication, 2008.
Windfuhr, G. 1991. Central Dialects, in Encyclopedia Iranica, vol. V, Fasc. 3: 242-252.
Yarshater, E. 1959. The Dialect of Shahrud (Khalkhal), BSOAS, (22): 52-68.
زبان فارسی و گویش‌های ایرانی
دوره 1، شماره 1 - شماره پیاپی 1
پیاپی 1
فروردین 1395
صفحه 151-168

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار