بررسی واژه‌های غریب و نادر گونة هروی کهن و کاربرد آنها در گویش معاصر هرات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران

چکیده

زبان فارسی نو کلیّتی نمودیافته در همة متون و نوشته­های فارسی نیست بلکه در پاره‏ای از حوزه‏های جغرافیایی با اندک تفاوت‎هایی در واژه­، صرف‎ونحو و آوا، صورت‎های کاربردی گوناگونی پیدا کرده که اصطلاحاً به آنها «گونه‎های زبانی» می‌گویند. کشف ویژگی‎های زبانی هر یک از گونه‎های کهن و بازجُست آنها در زبان متداول همان حوزه، از پژوهش‏های بایستۀ زبانی است. این مقاله کوششی برای نیل به این مهم در حوزۀ هرات و گونۀ هروی کهن است. از آنجاکه طبقات‏الصوفیۀ خواجه عبدالله انصاری کهن‏ترین، کامل‏ترین و گفتاری‏ترین متن باقی‏مانده از فارسی نوین حوزۀ هرات است، کشف ویژگی‏های زبانی آن می‏تواند نمایانگر مشخصات گونۀ هروی کهن باشد که این مهم در قالب اثری از نگارنده منتشر شده­است. بازجُست واژه‏ها و لغات نادری که در طبقات به کار رفته اما در فارسی معیار امروزی رواج ندارند، در میان واژه‏هایی که امروزه در هرات و شهرهای اطراف آن به کار می‏روند و تحلیل آنها، موضوع این نوشتار است که با استفاده از مطالعۀ کتابخانه‏ای و در مواردی معدود به کمک برخی شنیده‏های میدانی و به روش توصیف و تحلیل محتوا نگاشته شده­است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Analysis of Obsolete and Unique Heravi Words and Their Appearance in Modern Variety of Harati

نویسنده [English]

  • Mahbubeh Shamshirgarha
Assistant professor, National library and Archives of I.R. Iran
چکیده [English]

Extended abstract
 
1- Introduction
Modern Persian language is not a unified totality represented in all Persian texts, but with some slight lexical, morphological, phonological, and syntactic differences in some regions has found new forms which are referred to as "Persian Language varieties". In other words, in some texts, certain features of Persian can be detected which make them somehow different from other works. The main reason is that they belong to different geographical areas and eras. That is why some of the linguistic elements of the texts such as structure, vocabulary, pronunciation, and lexical features are different. Understanding these specific usages and highlighting themin the contemporary language varieties of the same area is necessary for language researches. This article attempts to achieve this goal by studying Herati ancient dialect and comparing it to the contemporary form of this language variety. Tabaqat al-Sufiyya by Abdullâh Ansârî is the oldest, the most complete and probably the most spoken Persian text which is left from Herat area. Its specific linguistic features can represent the characteristics of ancient Heravi. The aim of this study is to find and analyze the strange words in Tabaghātand compare them with the modern language variety which is currently used in Herat and its neighboring cities, so analyzed them.
 
2- Theoretical framework
Looking for the meaning of strange words in ancient Persian texts which are also used today in the contemporary language and dialects of the same area may be useful especially for understanding meaning of the strange words in early centuries and finding out the history of the development of Persian language. Additionally, we can recognize the historical roots of the unknown Persian words, prepare scientific lexicons and historical dictionaries, and finally find the meaning of the unclear archaic words based on the meaning of the words which are left in different modern dialects.
    This article is an attempt to study the language variety which is currently spoken in Herat and the ancient Heravi dialect. The data of the study was culled from Tabaqate al-Sufiyyawhich is the oldest, the most spoken and excellent text found in Herat region.
 
3- Methodology
The study was conducted by using content analysis method. We used written materials and print sources such as books and essays, especially the dictionary of archaic words and Herat contemporary dictionary. In some cases, the field method was used to gather the data based on the knowledge of the native speakers.
 
4- Results & Discussion
47 obsolete words and terms were found in Tabaqat al-Sufiyyawhich had rarely been used in other ancient Persian texts. The meaning of these words were searched in the Persian variety of Herat. The result of this study was that the meaning if these words were almost clarified.
 
5- Conclusions & Suggestions
Some words and expressions such as "aftāb-e-zard" (the yellow sun) meaning "nearsunset", "shamidan" meaning "drinking", and ''khošk šodane zabān'' meaning to "to go dump" are still used in the Herat area without any noticeable changes. Some of the other words such as "bayqār" which is the old form of today’s "payqūr" and means "to blame" and "to taunt", and "bar pā" which is currently used as "var pā" are used with a slight change in one or more phonemes with almost the same meaning. Conducting similar studies with other Persian varieties are suggested.   
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Herat dialect
  • old Herati dialect
  • contemporary Herati
  • language characteristics
  • rare words
آیت‏الله‏‎زاده شیرازی، م. 1375. بخشی از تفسیری کهن به پارسی از مؤلفی ناشناخته، با مقدمه و فهرست برابرهای قرآنی فارسی ع رواقی. تهران: میراث مکتوب، نشر قبله.
افشار، م. 1355. «خراسان- افغانستان- ایران». گوهر. (39): ۲۲6-۲۲1.
افغانی­نویس، ع. ۱۳۶۴. لغات عامیانة فارسی افغانستان، با تکمله‏ای از ح فرمند، پاک­فر، کابل: آکادمی علوم ج.د.ا.
اکبری شالچی، ا. 1370. فرهنگ گویشی خراسان بزرگ. تهران: مرکز.
التون. ل. ن. 1389. تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان. ترجمة م رجب‌نیا، تهران: علمی­وفرهنگی.
انصاری، ع. 1380. طبقات­الصوفیه. با تصحیح و ... ع ­حبیبی قندهاری. به­کوشش ح آهی. [تهران]: فروغی.
ـــــــــــــــــ . 1386. طبقات­الصوفیه. مقدمه و تصحیح م مولایی. تهران: توس.
بارتولد، و. 1358. تذکرة جغرافیای تاریخی ایران، ترجمة سردادور (طالب­زاده). تهران: توس.
برهان تبریزی، م. 1362. برهان قاطع. به­اهتمام م معین. تهران: امیرکبیر.
تویسرکانی، م. 1362. فرهنگ جعفری، تصحیح و تحشیه س حمیدیان. تهران: دانشگاه تهران.
حبیبی (افغانی)، ع. ۱۳۴۱. «چند کلمه از لهجة هروی و طبقات­الصوفیه». یغما. بخش یکم: (166): ۶۵ -۷۱. بخش دوم: (168): ۱۵۴ -۱۵۷.
خانلری [ناتل]، پ. 1382. تاریخ زبان فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو.
دهخدا، ع. 1388.  لغت­نامه. تهران: دانشگاه تهران.
رامپوری، غ. 1375. غیاث­اللغات. به­ک‍وش‍ش‌ م ث‍روت‌. تهران: امیرکبیر.
رواقی، ع. 1381. ذیل فرهنگ­های فارسی، با همکاری م میرشمسی، تهران: هرمس.
ـــــــــــــــــ.. 1382. «گویش­ها و متون فارسی». نامة انجمن. (۱۰): 30 -55.
ـــــــــــــــــ. 1383. زبان فارسی فرارودی (تاجیکی): سنجش میان واژگان امروزین فرارودی با نوشته‏های قدیم فارسی و گویش­های ایرانی، با همکاری ش صیاد. تهران: شهرکتاب، هرمس.
ـــــــــــــــــ.. 1387. «گونه­شناسی زبان فارسی». نخستین مجموعه سخنرانی مشترک فرهنگستان زبان و ادب و بنیاد ایران­شناسی. زیر نظر ح حبیبی، به کوشش ح قریبی. تهران: آثار.
شمشیرگرها، م. ۱۳۹۲. بررسی ویژگی‏های زبانی طبقات­الصوفیه خواجه عبدالله انصاری با نگاهی به برخی دیگر از متون منثور حوزة هرات؛ از قرن چهارم تا نهم هجری. رسالة دکتری. به راهنمایی س بزرگ بیگدلی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
ـــــــــــــــــ.. 1394. طبقات­الصوفیه و ویژگی‏های زبانی آن. تهران: امیرکبیر.
صادقی، علی‌اشرف. [1371]. تکوین زبان فارسی. تهران: دانشگاه آزاد ایران.  
طاهری، ا. ۱۳۹۱. «ریشه­شناسی چند واژه از لهجة بویراحمدی». ادب‌پژوهی. (۲۰): ۷۵ -۸۸.
فکرت، م. 1355. لغات زبان گفتاری هرات. کابل: بیهق کتاب خپرولو مؤسسه.
ـــــــــــــــــ.. 1376. فارسی هروی: زبان گفتاری هرات. مشهد: دانشگاه فردوسی.
قاسمی، م. 1384. «ذیلی بر ذیل فرهنگ‏های فارسی». نشر دانش. (109): 53-40.
قرآن قدس: کهن­ترین برگردان قرآن به فارسی. ۱۳۶۴. به کوشش ع رواقی، تهران: مؤسسة فرهنگی شهید رواقی.
کمایی‏‏فرد، س. 1388. «کاربرد گونه­شناسی در تعیین اصالت نسخ خطی». متن­پژوهی ادبی. (40): 1۰۱-115.
لسترنج، گ. ۱۳۷۷. جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی، ترجمة م عرفان، تهران: علمی‌ و فرهنگی.
مایل­ هروی، ن. 1374. «پسوندی نام­آواساز در گونه­های فارسی خراسانی». نامة فرهنگستان. (18): ۶۸-۷۳.
Lazard, G. 1963. "La Langue Des Plus Anciens Monuments De La Prose Persane", Paris, Librarie C.Klinckcieck.
Ivanow, W. 1923. Journal  of the royal Asiatic society of great Britain and Ireland, pp. 1-34 & 338-382,  published by the society 74  grosvenor street, london, w.l,III Part.